DİYARBEKİR I NOLU AHKÂM DEFTERİ’NDE KAYDA GEÇEN ŞİKÂYETLER Hasankeyf Kazâsı Örneği (H.1155-1167/M.1742-1754)

Özet

Ahkâm, hüküm kelimesinin çoğulu olup, hükümler manasına gelir. Bu hükümler; Osmanlı Devleti merkezi idâresinin, şikâyete mevzubâhis olan hususa dâir ilgili eyâletin, kazâ veya sancağın; idarî, yargı mercii yetkilerini kullanmaya hâiz vazifelilerine gönderdiği ve bu karar üzere amel edilmesini salık verdiği emr-i şerifleri ihtivâ etmektedir. Bu şikâyetler şahıslar arasındaki muzâyakalar olabildiği gibi şahıs ve meskun olunan yerin idarî görevlileri arasında da olabilmekteydi. Bazen de şahıs veya idarî, adlî yöneticilerin Osmanlı Devleti idâresinden taleplerine dâir de olabilirdi. Osmanlı Devleti'nin 18. ve 19. yüzyıllarda zayıflamasıyla birlikte, özellikle taşrada halk arasında ve halk ile devlet görevlileri arasında çeşitli sıkıntılarda artış olduğu, bu sıkıntılardan genellikle yerel düzeyde çözülemeyen meseleler için devlet merkezine başvurulduğu ve Divân-ı Hümayun’da görüşülerek çözüme kavuşturulmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır. Hükümler Osmanlı Devleti’nin en üst karar merciinden çıktığı için bağlayıcı ve hükümrânlığın olaylara yaklaşımını göstermesi açısından da kıymete değerdir. Bu minvâlde Diyarbekir Eyâleti muhtevili defterler dokuz adet olup, çalışmada Diyarbekir Eyâleti 18. yüzyılının ilk yarısındaki (1742-1754) şikâyetleri ihtivâ eden I Nolu Diyarbekir Ahkâm Defterleri’nde, eyâletin sancağı konumundaki Hasankeyf ve Hasankeyf Sancağı’na bağlı karye, mezrâ ve bağlı meskun yerlerde şikâyetlere konu olan meselelere ve merkezi idârenin bu meselelere dâir vardığı kanâat, hüküm ve emr-i şeriflere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Ahkâm Defterleri, Dîvân-ı Hümâyun, Diyarbekir, Hasankeyf, Şikâyet.